Średniowiecze - podstawowe informacje.

Wieki średnie, czyli okres pomiędzy starożytnością a renesansem, trwał w Europie ponad dziesięć stuleci. Za początek średniowiecza przyjmuje się umownie upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 r.n.e.). W Polsce natomiast średniowiecze trwało od X do XV wieku. Rozpoczęło się wraz z przyjęciem chrztu przez Mieszka I, czyli w 966 roku. 

 Początek epoki wiąże się zazwyczaj z okresem, kiedy formuje się nowa cywilizacja, kiedy przekształca się życie społeczne oraz polityczne i tak – średniowiecze zaczęło się kształtować już w 306 roku, kiedy Konstantyn Wielki wstąpił na tron i na mocy edyktu wydanego w 313 roku dał swobodę wyznania chrześcijanom. To właśnie, zdaniem historyków, było przyczyną rozłamu imperium rzymskiego na zachodnie i wschodnie. Skutki podziału przyniosły nieprzewidziane konsekwencje, co było widoczne także w formach cywilizacji i kultury chrześcijańskiej, rozbitej, na skutek odszczepienia (schizmy), na katolicką i prawosławną. W kręgu kultury zachodniej (łacińskiej) znalazła się Polska pod koniec X wieku. Zmierzch średniowiecza następował powoli. Najwcześniej, bo już w XV wieku, skończył się we Włoszech. W Polsce dopiero na początku wieku XVI. Koniec średniowiecza wyznaczają trzy wielkie wydarzenia, a mianowicie: upadek Konstantynopola (1453 r.), odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492 r.) i wynalezienie przez Gutenberga ruchomej czcionki (1450 r.).

Style architektoniczne

W okresie średniowiecza dominowały dwa style: gotycki i romański. 

Styl gotycki

Nazwa „gotyk” pochodzi od Gotów, a dokładniej od twórcy budowli w tym stylu, Włocha, Giorgia Vasariego. Styl gotycki rozwijał się od XII i XIII wieku, odznaczał się strzelistością i wysmukłością kształtów. Budowle sprawiają wrażenie lekkich, mają duże okna zdobione pięknymi witrażami, sklepienia w kształcie ostrego łuku, wewnątrz budowli podpory odciążające łuki i pnące się w górę. Taki typ budowy wiązał się z dążeniem człowieka do wznoszenia się ku niebu. Bogate dekoracje, strzeliste budowle, sprawiają wrażenie ruchu. Zamierzeniem twórców było oddać ideę boskiej harmonii.

Przykłady budowli: Kościół Mariacki w Gdańsku, Collegium Maius w Krakowie, Kościół Mariacki w Krakowie, krakowskie kościoły dominikanów i franciszkanów, katedry w Reims, Chartres i Beauvais (Francja), zamek w Malborku.

   

Styl romański

Nazwa stylu pochodzi od słowa Roma (Rzym). Romański styl dominował w sztuce wczesnego średniowiecza i odznaczał się masywnością, małymi, wąskimi oknami, umieszczonymi wysoko. Było to spowodowane tym, że budowle w stylu romańskim, także kościoły, służyły często celom obronnym. Surowość stylu łagodzono bogatym zdobnictwem kolumn oraz bram wejściowych (portali). Umieszczone na portalach płaskorzeźby odzwierciedlały główną myśl teologiczną i moralną doby średniowiecza.

Przykładem budowli w stylu romańskim są: kaplica Karola Wielkiego w Akwizgranie, krypta św. Leonarda na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, kościół w Tumie pod Łęczycą, kościół w Wiślicy, wspaniałe katedry w Paryżu, katedra i Krzywa Wieża w Pizie, kościoły w Sandomierzu, Opatowie, klasztory w Sulejowie, Koprzywnicy, Wąchocku. Najcenniejsze płaskorzeźby w stylu romańskim, w Polsce, zachowały się w kościele pw. Świętej Trójcy w Strzelnie, na Kujawach.

 

Malbork - jako przykład średniowiecznego zamku.

Historia: 

Budowę największego na świecie gotyckiego zamku, z uwagi na budulec zwanego także przewrotnie największą kupą błota, rozpoczęto ok. 1274 roku z inicjatywy komtura dzierzgońskiego Hermanna Schoenberga i mistrza krajowego Teodoryka Gatirslebe. Warownia, która otrzymała nazwę Sanct Marienburch, tj. Zamek św. Marii, już w swoim początkowym założeniu miała być jedną z najwspanialszych, jakie widziała ówczesna Europa, godnie realizując funkcję siedziby mistrza krajowego Prus, błąkającego się dotąd po innych, mniejszych ośrodkach jak Zantyr i Starogród. Nową siedzibę konwentu ulokowano w miejscu z natury obronnym, otoczonym z trzech stron wodami Nogatu, potoku Poggengrabben oraz bagnami podmokłych Żuław. Pierwszy etap budowy poprzedzały czynności przygotowawcze: uformowano właściwy kształt wzniesienia, zorganizowano odpowiednie zaplecze, wytyczono przebieg lini murów, a przede wszystkim doprowadzono kanałami wodę z pobliskiego jeziora .Zapewne około roku 1300 gotowe było zachodnie skrzydło zamku, mniej więcej wtedy też powstała wysunięta w stronę rzeki wieża sanitarna - dansker oraz otaczający klasztor mur obronny, tworzący międzymurze, pełniące w przyszłości funkcję nekropolii dla braci zakonnych, terenów rekreacyjnych i składu amunicji. W póżniejszym okresie zamek rozbudowano o skrzydło południowe, a następnie wschodnie, umieszczając w nich dormitoria dla zakonników, refektarz i świetlicę konwentu. W tym samym czasie powiększono i podwyższono wieżę dzwonniczą. Równocześnie w miejscu przedzamcza rozpoczęto wznoszenie zamku średniego z rezydencją, przekształconą pod koniec XIV wieku przez Konrada von Rotenstein oraz Konrada von Jungingena w reprezentacyjny Pałac Wielkich Mistrzów. Wcześniej, bo zapewne jeszcze w latach 40-ych powstał mur obwodowy, który połączył zamek średni z wysokim, natomiast na północ od zespołu budynków, na terasie zalewowej Nogatu założono nowe przedzamcze. 

Architektura :

W XIV i XV stuleciu widoczny z odległości 20 km Marienburg był największym zamkiem świata, jednym z ważniejszych miejsc na politycznej mapie średniowiecznej Europy, a zarazem żywym centrum kultury rycerskiej.Składały się nań: klasztor rycerzy zakonnych zwany zamkiem wysokim, zamek średni pełniący rolę politycznego centrum władzy oraz gospodarcze i militarne zaplecze twierdzy, czyli przedzamcze. Całość zajmowała obszar ok. 21 ha dorównując powierzchni niektórych miast europejskich i wielokrotnie przekraczając wielkość typowej średniowiecznej warowni. Podstawowym materiałem przy budowie zamku był kamień wapienny, granit, a także wyroby ceramiczne - cegła oraz wytwarzane z gliny detale. Z granitu stawiano fundamenty i elementy szczególnie narażone na zniszczenie podczas ataku wroga o łącznej objętości około 5000 m3. Pozyskiwano go z obszaru wyżyny morenowej rozciągającej się na południe od Malborka aż do oddalonej o 20 km wsi Waplewo, podczas gdy niezbędne do produkcji wapno wybierano z okolicznych złóż, z kolei służący do wyrobu detali architektonicznych dobrej jakości kamień wapienny przywożono aż z dalekiej Gotlandii. Pozostałe materiały, tj. cegły, drewno, metale, szkło i dachówki pozyskiwano lub wytwarzano na miejscu przez lokalnych rzemieślników.



Siedzibą konwetu był zamek wysoki.Najstarszą jego częścią jest skrzydło północne, które na 1. piętrze mieściło najpiękniejszy w całym Państwie Zakonnym kościół NMP - jedno z siedmiu miejsc sakralnych na zamku, a także przylegającą do niego od zachodu Salę Kapituły. Na parterze znajdowały się dormitoria braci-rycerzy oraz przeznaczona dla ważnych jeńców cela "Witold", którą legenda łączy z uwięzionym tutaj w roku 1361 księciem litewskim Kiejstutem. W przyziemiu skrzydła zachodniego funkcjonowała kuchnia, nad nią usytuowano komnatki mieszkalne dostojników zakonnych: komtura domowego, skarbnika z umieszczonym obok skarbcem i niewielką izbę kucharza. Dostawione na początku XIV stulecia skrzydła południowe i wschodnie mieściły na 1. piętrze dwa duże dormitoria, piętro 2. natomiast zagospodarowano pod obszerną, wspartą na siedmiu kolumnach salę jadalną oraz Izbę Konwentu. Wyższe kondygnacje przeznaczono na wielkie magazyny mogące pomieścić ilość żywności umożliwiającą utrzymanie załogi pod oblężeniem trwającym nawet dwa lata.

Średniowieczne klasztory

Jak wyglądało życie w średniowiecznym opactwie? Jakie obowiązki mieli zakonnicy? Jakie budynki znajdowały się przy klasztorze? Czym zajmowały się zakony? W jaki sposób się bogaciły? Czy były potrzebne? Dlaczego niektóre z nich zlikwidowano, a inne działają do dziś? Czy człowiek współczesny może się czegoś nauczyć od średniowiecznych zakonników? Czym różniły się poszczególne zakony? 

Życie zakonników:

 Dzień zakonnika dzielił się na matutinum, laudes, primę, tercję, sekstę, nonę, nieszpory i komplety. Zaczynał się 30 minut po północy i kończył około godziny 19 –tej. W tym czasie bracia zakonni modlili się i pracowali. Mieli także godzinę odpoczynku. Pewne zdziwienie może budzić fakt, iż nie spożywano posiłków przed 12 –tą w południe. W ciągu dnia w zimie spożywano jedyny posiłek o 15 –tej, a w Wielkim Poście o 18 –tej. W okresie letnim jedzono dwa posiłki: prendium w południe i cenę pomiędzy 17 –tą a 18 –tą. Rozkład zajęć zakonników był tak ułożony, aby nie mieli czasu na zadumę. Pozwalano jedynie na południową drzemkę. Przeciętnie taki sen trwał od jednej do półtorej godziny. Najważniejsza w życiu zakonników była modlitwa. Miała ona różną postać – liturgii, śpiewów chóralnych, a także gestów, jak pochylenie się, bicie czołem, leżenie krzyżem, głębokie pokłony, przyklękanie. Dzień zakonników był tak ułożony, aby jak najwięcej się modlić. Można dojść do wniosku, że życie zakonników było modlitwą. Aby uniknąć sytuacji, w której znużenie i nieuwaga dała o sobie znać w czasie wspólnych liturgii, zmieniano codziennie układ części mszy świętej.Każdy zakonnik musiał wyznawać przed zgromadzonymi członkami wspólnoty grzechy popełnione publicznie, jawne wykroczenia przeciwko regule. Była to kapituła win. W czasie jej trwania zakonnicy wyznawali swoje winy, a jeśli nie czuli skruchy i jakiś grzech pominęli, inni mnisi na nich donosili. Istniał nawet specjalny urząd – investigator. Taka osoba miała zapisywać na swoich tabliczkach wykroczenia braci, a później ujawniać je przed kapitułą. Karę za grzech wyznaczał przełożony, który wygłaszał także publiczną naganę.

Podział prac w klasztorze:

Jako że klasztory były systemem bardzo złożonym, ktoś musiał zarządzać całym opactwem. W hierarchii najważniejszą osobą był opat. To on mianował wszystkich innych urzędników. Tuż za nim stał przeor. Był to pomocnik opata, który w razie nieobecności lub choroby zastępował go. Szafarz klasztorny był zarządcą: dbał o wszystko, co nie należało do obowiązków innych funkcjonariuszy. Zatem to on dbał o wyżywienie wspólnoty, kupował i sprzedawał grunty i lasy, pobierał opłaty, doglądał folwarków i młynów, browarów, sadzawek rybnych. Skarbnik miał rozporządzać funduszami. Kantor intonował śpiew w kościele i regulował czynności klasztorne. Kanclerz prowadził rejestry, matrykuły. 

 Zakonnicy średniowieczni żyli w zgodzie z naturą, ich życie było spokojne i zrównoważone. Niektóre nazwy miejscowości, ulic oraz nazwiska mają rodowód związany z jakimś zakonem. W Polsce jest wiele miejscowości związanych z zakonem templariuszy.

Klasztory i zakony w Polsce średniowiecznej:

 Augustianie
Wspólnota augustiańska bierze swój początek od wspólnot eremickich opartych na Regule św. Augustyna. W 1303r. papież Bonifacy zaliczył augustianów do zakonów żebrzących. Do Polski zostali sprowadzeni z Pragi przez króla Kazimierza Wielkiego w 1342r. i osadzeni na Kazimierzu koło Krakowa, gdzie król ufundował dla nich kościół p.w. św. Katarzyny i św. Małgorzaty. Do zgromadzenia augustianów należeli m.in Marcin Luter - inicjator i główny ideolog ruchu reformacyjnego oraz Grzegorz Mendel - prekursor genetyki.

Bazylianie

Św. Bazyli zwany Wielkim- twórca zasad życia monastycznego w Kościele Wschodnim- dał początek różnym wspólnotom monastycznym. Najstarsze z nich znane są na ziemiach polskich już w X wieku. Bazylianie są jedynym w Polsce męskim zakonem obrządku greckokatolickiego. Jego początki sięgają IV w., kiedy na Wschodzie powstały pierwsze wspólnoty zakonne żyjące według reguł św. Bazylego, w Polsce są od XIV w.  Nie mając ściśle określonego charyzmatu, bazylianie podejmują wszystkie posługi, które w danym momencie historii stawia przed nimi Chrystus i Kościół. Priorytetem zakonników jest życie wspólne, praca nad jednością Kościoła i apostolat.

Benedyktyni
 

Pierwszymi klasztorami benedyktyńskimi na ziemiach polskich były powstałe w XI wieku fundacje w Tyńcu, Mogilnie i na Łysej Górze. Z czasem założone zostały inne opactwa. Ok. 1390r. powstał w Krakowie klasztor który w liturgii używał języka cerkiewno- słowiańskiego. W XI w. wyodrębnili się z zakonu cystersi. Klasztory benedyktynów w Polsce ulegały likwidacji w XVIII i XIX w., zachował się tylko klasztor w Tyńcu.

Cystersi
 

Cystersi przybyli do Polski w pierwszej połowie XII wieku i założyli ok. 1140 r. klasztor w Brzeźnicy, nazywanej później Jędrzejowem. Fundatorem tego opactwa był bp wrocławski Jan. Do końca XIII wieku powstało na ziemiach polskich ok. 25 wspólnot cysterskich, które utworzyły Kongregację NMP Królowej Świata.  W Polsce w przeciętnym opactwie cysterskim znajdujemy około 45 mnichów. Programowo osiedlali się w oddaleniu od większych miast; Mogiła pod Krakowem (dziś na obszarze Nowej Huty) stanowi tu wyjątek. Architektura i sztuka cysterska była skromna, jak przystało na zakon w założeniu surowy i ascetyczny, w Polsce średniowiecznej nabrała dużego znaczenia dzięki przeniesieniu wprost z Francji nowych wzorów gotyckich. 

Klasztor w Tyńcu :

Zajęcia ludności średniowiecza:

Od połowy okresu średniowiecza (X w.) życie społeczno – polityczne było ściśle związane z konfliktem pomiędzy władzą świecką i duchowną. Za panowania cesarza Konstantyna IV Kościół otrzymał prawo swobodnego rozwoju, a na przełomie VIII i IX wieku poparcie cesarza Karola Wielkiego, co sprawiło, że Kościół stał się jedną z głównych potęg politycznych. Kościół głosił, że istnieje jeden naczelny cel życia: zasłużenie na zbawienie wieczne w niebie. Do zdobycia najwyższej władzy dążyło też cesarstwo, dlatego spory pomiędzy tymi dwoma potęgami rychło przerodziły się w konflikt i z czasem doprowadziły do upadku autorytetu, zarówno papiestwa, jak i cesarstwa.

Duchowieństwo : 

Było jedyną w średniowieczu wykształconą klasą. W klasztorach układano i przepisywano księgi, gromadzono biblioteki. Pracowitość zakonników w tym względzie stała się niemal symbolem, a frazeologizm „benedyktyńska cierpliwość” do tej pory funkcjonuje w naszym języku. Później pojawili się zawodowi przepisywacze książek, tak zwani kopiści, którzy swoje zajęcie traktowali jako jedno z ważnych rzemiosł. Ze stanu duchownego wywodzili się prawnicy, uczeni i profesorowie mający wpływ na kształtowanie się poglądów ludzi średniowiecza. Ingerowali też w rozwój literatury, kultury i sztuki, dlatego w średniowiecznej kulturze przeważają elementy religijne. Łacina była powszechnym językiem Kościoła, prawa, nauki oraz piśmiennictwa i dominowała przez całe wieki średnie.

Rycerstwo:

Wpływową warstwą społeczną było w średniowieczu rycerstwo. System feudalny wykształcił się w wyniku wojen, rycerze więc mieli ogromne znaczenie w społeczeństwie. Na dworach książęcych i rycerskich wytworzył się nawet odrębny rodzaj świeckiej kultury rycerskiej, chociaż i do niej przeniknęły elementy religijne.

Mieszczanie:

Mieszczanie zamożnością i poziomem kultury dominowali nad mniej okrzesanym średnim i biednym rycerstwem. Ale i ci nie mieli znaczącego wpływu na sprawy polityczne kraju, ich prawa były ograniczone.

Chłopi:

Chłopi - nie posiadali żadnych przywilejów. 

Średniowieczne stroje:

Strój kobiecy w interesującym nas okresie składał się z następujących części:

-koszula
-reformy
-pończochy
-suknia spodnia
-suknia wierzchnia
-pasek
-nakrycie głowy
-obuwie
-płaszcz

 Poszczególne części garderoby przybierały różną formę w zależności od mody, pozycji społecznej i zamożności właścicielki.